|
 Miłośnicy starożytności w dniu 4 grudnia 2013 roku spotkali się w Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku na wykładzie, poprowadzonym przez mgr Krystiana Łuczaka.
Tematem naszego spotkania były „Królewskie grobowce w greckiej kolonii Cyrene w Libii” i „Silphium - największy skarb Cyrene”.
Według Biblii z Cyreny pochodził Szymon Cyrenejczyk, który zmuszony przez rzymskich żołnierzy pomógł nieść krzyż Chrystusowi.
Teren Cyrenajki obejmował w starożytności wschodnią część dzisiejszej Libii i był zajęty przez greckich kolonistów, którzy przybyli tu ok. 631 r. p.n.e. z greckiej wyspy Thera (współczesna Santorini). Obszar nazwę swą zawdzięczał głównemu miastu Cyrene, które rozpościerało się na dwóch masywnych wzgórzach płaskowyżu Jebel Akhdar i niewielkiej dolinie miedzy nimi. Pierwsza osada założona została na zachodnim krańcu odnogi górskiej, gdzie według mitu Apollon w gaju drzewnym miał uwieść nimfę Cyrenę. Założycielem i pierwszym królem Cyrene był Arystoteles, który po przybyciu na miejsce przyjął drugie imię Battus, według Herodota było ono odpowiednikiem libijskiego słowa król.
Założona przez niego dynastia przetrwała blisko dwa stulecia, do czasu zamordowania władcy rodu Arcesilaosa IV (470-440 r. p.n.e.) Cyrene pozostawała ważnym ośrodkiem handlowym, aż do roku 365 n.e., który był krytyczny dla Cyrenajki. Stosownie do przekazu greckiego pisarza Libaniusa, potężne trzęsienie ziemi wstrząsnęło regionem ”jak narowisty koń, zrzucił z siebie... wszystkie miasta Libii”.
Nekropolie miasta Apollona to jedne z najbardziej rozległych cmentarzysk w świecie starożytnym, którego różnorodność architektoniczna i stan zachowania są niespotykane na ziemi klasycznej. Liczba widocznych grobowców przekracza 1200, zaś pojedynczych kamiennych sarkofagów jest kilka tysięcy.
W świecie greckim w okresie archaicznym grobowce lokalizowane były z reguły poza ośrodkiem miejskim na cmentarzach, tzw. nekropolach. Funkcjonowały poza granicami miasta lub sanktuarium, zajmowały zbocza, wkomponowując się w naturalne ukształtowanie terenu ciągiem wykutych w skałach grobowców komorowych, wykonanych z lokalnego materiału sarkofagów lub też prostych ziemnych grobów oznaczanych rzeźbioną stelą.
W mieście Apollona miejsca pochówku zgrupowane były w czterech głównych strefach. Północna nekropola zajmowała obie strony drogi prowadzącej do Apollonii, gdzie znajdowały się największe i najbardziej okazałe grobowce. Wschodnia zalegała na otwartej przestrzeni między Cyrene i współczesnym ośrodkiem Beida. Południowa koncentrowała się obok starożytnego traktu prowadzącego do Balagre. Zachodnia natomiast zlokalizowana była na pochyłości stoku Wadi Bel Ghadir, po obu stronach Sanktuarium Demeter.
Grobowce dzielą się na kilka typów w ramach skomplikowanej klasyfikacji. W Cyrene spotykamy wydrążone w skale hypogea z jedną lub z rozbudowaną grupą komór, wzbogacone temenosem czyli wydzielonym obszarem poświęconym bóstwu lub przeznaczonym do celów kultu. Zmarli składani byli do sarkofagów zajmujących wyższą partię nisz lub galerii, często poprzedzoną małymi portykami z pilastrami. W niektórych przypadkach dna nisz były dekorowane muszlami, natomiast w kilku innych odkryto pozostałości ścian zdobione malowidłami. W znacznej części mamy do czynienia z inhumacją zwłok, choć stwierdzono także przykłady kremacji.
Kolejny typ hypogeum o planie czworokątnym z niszami arcosolium z łukowym obramowaniem pochodzi prawdopodobnie z późniejszego okresu. Wejście do grobowca zamykał głaz monolityczny dużych rozmiarów, pokryty dekoracją rzeźbiarską imitującą drewniane drzwi. Na architrawie ponad drzwiami wyryta była inskrypcja. Wiele hypogeów posiadało architektoniczną fasadę, z doryckimi lub jońskimi kolumnami in antis, epistylem i frontonem, we wczesnej fazie polichromowanymi. Najstarsze tego typu fasady datowane są na początek panowania dynastii Battiadów, większość z nich jednak przypada na czasy hellenistyczne. Wewnątrz znajdowały się duże sale, położone jedna za drugą, z pochówkami w wyodrębnionych częściach pomieszczeń lub jamach wykutych w posadzce. Miejscem grzebalnym była również przestrzeń w korytarzach.
Grobowce w postaci małych świątyń naoi powstawały z ciosów kamiennych i były wyizolowane jako małych rozmiarów budynki na planie prostokąta, z wejściem na jednym z krótszych boków, pokryte kamiennym, dwuspadowym dachem. Zadaszenie podtrzymywane było przez mur środkowy wewnątrz budynku, dzieląc go na dwa pomieszczenia, wypełnione w dwóch trzecich przez sarkofagi. Część z nich pochodzi z okresu klasycznego, w pozostałych delikatnie rzeźbione ornamenty gzymsów portali, utrzymane są w stylu hellenistycznym. Każda świątynia otoczona była temenosem podobnie jak świątynie bogów.
Kolejnym rodzajem grobowca było okrągłe mauzoleum. Najstarszymi i najbardziej znanymi tego rodzaju pochówkami były grobowce Battusa i Onimasto, usytuowane na Agorze. Lokalizacja Grobowca Battusa, pierwszego króla Cyrene jest jednak wciąż dyskusyjna.
Bardzo ważnym elementem architektury sepulkralnej Cyrene jest występowanie kamiennych popiersi grobowych umieszczanych m.in. ponad frontonami zewnętrznych portyków. Marmurowe posągi kobiet, ukazane były do wysokości pasa, i odziane w udrapowane szaty. U części z nich powierzchnia twarzy była gładka lub miała formę cylindryczną pozbawioną akcentów anatomicznych. Wyobrażenia tego rodzaju są rozpoznawalne wyłącznie dla nekropolii w Cyrene i symbolizują, według niektórych badaczy zmarłą zasymilowaną z boginią Demeter. Dotychczas nie udało się ustalić analogii z innymi ośrodkami świata antycznego. Prawdopodobnie figura taka stanowiła przedmiot kultu: mogła być odziewana w szaty, ofiarowywano jej pożywienie i picie.
Nekropolie w Cyrene w swej koncepcji i architekturze są w zasadzie greckie. Wyłącznie rzymskie grobowce występują bardzo rzadko. Szczególnym elementem dla okresu rzymskiego jest występowanie głów portretowych zmarłych umieszczanych w niszach fasad grobowych wokół wejścia do grobowca.
Oryginalność sztuki sepulkralnej w Cyrene, gdzie warsztaty rzeźbiarskie czerpały swoje inspiracje z attyckich wzorów pozwoliła na rozwinięcie własnego, odrębnego stylu. Niestety jedno z najbogatszych miast świata starożytnego jest miejscem intensywnej działalności rabunkowej rozwiniętej na międzynarodową skalę.
Warunki klimatyczne oraz urodzajność gleb sprawiały, że miasto Cyrene uzyskiwało bardzo dużą ilość płodów rolnych, które były eksportowane do wielu państw greckich. Największym skarbem Cyrene była roślina o nazwie silphium, bardzo cenna i szeroko znana w świecie starożytnym. Grecy wierzyli, że silphium, porastające wąską strefę przybrzeżną dzisiejszej Libii, było darem Apollona.
Zgodnie z opisem rośliny przez Teofrasta z Ereros była to bezwonna roślina o grubym korzeniu, z pojedynczą łodygą i wyrastającymi z niej w przeciwstawnych rzędach liśćmi. Byliny miały drobne kwiaty o żółtym kolorze, przypominające barwą owoce pigwy i o charakterystycznym sercowatym kształcie.
Mimo istnienia wielu starożytnych źródeł pisanych, zawierających opisy rośliny oraz jej licznych przedstawień ikonograficznych, do dziś nie udało się jednoznacznie zidentyfikować jej przynależności gatunkowej.
Hipokrates polecał silphium jako środek przeczyszczający, lek na gorączkę i ból brzucha. Wskazywał także na jego użycie, jako pessarium przy dolegliwościach dróg rodnych. Używany był przy leczeniu czwartaczki, kaszlu spowodowanego owrzodzeniem gardła, paraliżu języka,celiakii, chorobie oczu, dreszczach, kaszlu, robakach jelitowych, bólach zębów,chorobach stawów i nerwów oraz hemoroidach.
A wiec była to cenna bylina pożądana ze względu na swoje właściwości lecznicze w całym świecie starożytnym. Niestety zniknęła ze świata przyrody w pierwszych dziesięcioleciach naszej ery, a do jej wyginięcia przyczyniły się: rabunkowa eksploatacja, zmiany klimatyczne i wzrost liczby wypasanych na niej zwierząt.
Zgodnie z przekazem Pliniusza ostatni znaleziony w naturze egzemplarz silphium przekazano cesarzowi Neronowi. |
